Deel 6
Het zijn vooral de vriendschappen die Bonhoeffer in Amerika sluit, die zijn theologisch denken diepgaand zullen beïnvloeden. Eén van die vrienden uit het seminarie is Frank Fisher, een Afro-Amerikaanse student, wiens familie hij in Washington bezoekt tijdens het wintersemester. Bij dat bezoek leert hij een aantal zwarte leiders kennen. Aan zijn ouders bericht hij:
‘Ik woonde in Washington geheel te midden van negers en heb door de studenten alle leiders van de negerbeweging leren kennen. Ik verbleef in hun huizen en heb buitengewoon interessante gesprekken met hen gevoerd… De omstandigheden zijn tamelijk ongelooflijk. Niet alleen is er een scheiding in de trein, tram en bus ten zuiden van Washington, maar toen ik bijvoorbeeld in een restaurant met een neger uit eten wilde gaan, weigerden ze mij te bedienen’
Door zijn vriend leert Bonhoeffer de moeilijke omstandigheden van de zwarte gemeenschap kennen en raakt hij gevoelig voor het kwaad van racistische ideologieën:
‘De manier waarop de Zuidlanders (inwoners van de Zuidelijke staten) over negers spreken is ronduit walgelijk en de voorgangers zijn daarin geen haar beter dan de anderen. Het is heel ongemakkelijk dat men in een land waar men zo de mond vol heeft van broederlijkheid, vrede e.d. niets doet om deze verhoudingen te verbeteren.’
Religieuze kracht en oorspronkelijkheid
Tegelijkertijd beleeft hij bij de Afro-Amerikanen een ‘religieuze kracht en oorspronkelijkheid’, waar hij enthousiast van raakt. Hij leest romans van jonge zwarte auteurs die hem fascineren. Daarnaast helpt hij mee in de ‘Abysinian Baptist Church’ in Harlem. Samen met Frank Fisher en soms alleen geeft hij les op de zondagsschool van de gemeente en leidt hij bijbelgespreksgroepen voor vrouwen. Vaak wordt hij door gemeenteleden uitgenodigd om bij hen thuis te komen.In de evaluatie van zijn tijd in Amerika schrijft hij dat hij in de zwarte kerken het Evangelie heeft horen prediken. De persoonlijke ontmoetingen met de Afro-Amerikanen behoren tot de meest beslissende en vreugdevolle gebeurtenissen tijdens zijn verblijf aan de overzijde van de Atlantische oceaan.
Dietrich Bonhoeffer en Jean Laserre
Jean Laserre
Een andere belangrijke studievriend is de Franse dominee Jean Lasserre, die ook een jaar aan Union Theological Seminary studeert. Een bijzonder moment in hun vriendschap is het gezamenlijk bezoek aan de bioscoop, waar de net uitgebrachte film ‘Im Westen nichts Neues” draait. Ze zijn allebei hoogst verbaasd als de andere toeschouwers applaudisseren wanneer een Franse soldaat door een Duitser wordt gedood. Ze merken dat ondanks hun verschillende afkomst het christelijk geloof hen met elkaar verbindt. Als Lasserre later terugblikt op deze avond stelt hij vast dat het pacifisme toen bij hen allebei wortel schoot. Vermoedelijk komt Bonhoeffers nieuwe oriëntatie op de Bergrede na zijn terugkeer uit de Verenigde Staten ook uit deze ervaring voort. Terwijl Lasserre daarna kiest voor een radicaal pacifisme fundeert Bonhoeffer zijn keuze voor de vrede vanuit de concrete navolging van Christus. Na hun tijd in New York houden Lasserre en Bonhoeffer contact met elkaar door hun werk voor de oecumene. Eerst maken ze echter nog een gezamenlijke reis naar Mexico om daar theologische seminaries en Duitse gemeentes op te zoeken.
Paul Lehman (tweede van rechts)
Paul Lehman
Behalve met Frank Fischer en Jean Lasserre sluit Dietrich Bonhoeffer vriendschap met de Amerikaanse student Paul Lehman. Hij is een van de weinigen aan het New Yorkse seminarie die belangstelling toont voor de theologie van Karl Barth. Met hem kan Bonhoeffer gesprekken voeren, die met anderen niet mogelijk zijn. In 1932 gaat Lehmann naar Zürich en Bonn, waar hij college volgt bij Karl Barth en Emil Brunner. Voordat hij in 1933 terugkeert treffen hij en Bonhoeffer elkaar in Berlijn. Het is deze Paul Lehmann die er in 1939 voor zal zorgen dat Bonhoeffer opnieuw naar de Verenigde Staten kan reizen. Veel van waar ze samen over gesproken hebben en de inzichten die Bonhoeffer met hem deelt heeft Lehmann later verwerkt in zijn eigen geschriften.
Een vierde vriend uit de tijd is New York is de Zwitser Erwin Sutz. Met hem reist hij tijdens de kerstvakantie van 1930 naar Cuba, waar ze logeren bij de zuster van Maria Horn, een gouvernante van Bonhoeffer, die uit de traditie van Hernhutters stamde. De zuster van Maria werkt op een Duitse school in Havanna en voor de Duitse gemeente daar houdt Bonhoeffer een tweetal preken.
Werkende waarheid
Naast deze vriendschappen die zijn tijd in Amerika tot een van de belangrijkste periodes in zijn leven maken, steekt Bonhoeffer toch het nodige op van de academische debatten, die vruchtbaar blijken te zijn voor zijn eigen theologie later in Duitsland. Inspirerend is bijvoorbeeld Professor Eugene William Lyman, die hem inleidt in de eigentijdse Amerikaanse filosofie, zoals het pragmatisme (met werken van o.a. William James, John Dewey en Bertrand Russell). Bonhoeffer bekijkt het pragmatisme met een kritische blik omdat de waarheid vaak gerelateerd wordt aan de nuttigheid. Toch fascineert het hem hoe er over God gedacht wordt. God is niet alleen een ‘geldende’ waarheid, maar ook een ‘werkende’ waarheid. Want: ofwel God is werkzaam in het proces van het menselijk leven, of God is er in het geheel niet. Hoewel Bonhoeffer hier het gevaar bespeurt dat God zo afhankelijk wordt van mensen, geeft hij deze gedachten later een plaats in zijn ethiek door over een ‘werkelijkheid veranderende waarheid’ te spreken.
Social gospel
Ook kwam Bonhoeffer door bijeenkomsten met Reinhold Niebuhr en Harry Ward in contact met de richting van de ‘Social Gospel’. In deze richting wordt de christelijke boodschap betrokken op actuele sociale problemen. Bonhoeffer beklaagt zich weliswaar over de desinteresse van deze richting als het om theologie en de Bijbel gaat, maar raakt tegelijk onder de indruk van hoe serieus hier sociale, economische en politieke moeilijkheden worden genomen. Een aantal fundamentele gedachten neemt hij mee in zijn theologisch denken. Wat betekenen in dit opzicht de tien geboden en de Bergrede? Waar gaat het om als er sprake is van het rijk van God? In zijn eerder genoemde evaluatie schrijft hij dat de indrukken die hij ontvangen heeft van het ‘sociale Evangelie’ van blijvend belang voor hem zullen zijn. Als hij al een jaar weer terug is in Duitsland bevestigt hij de betekenis van deze stroming:
‘De onverbiddelijke ernst waarmee hier de praktische en sociale nood wordt getoond en het christendom tot dienst wordt geroepen is een beslissende bijdrage van het Amerikaanse christendom in het verstaan van de christelijke boodschap voor heel de wereld. De persoonlijke en zakelijke passie van hen die door de social gospel gegrepen zijn, stelt iedereen die daarmee in aanraking komt voor de keuze.’
Bonhoeffer is dan inmiddels studentenpredikant aan de technische hogeschool in Berlijn. Voordat hij hier aan het werk gaat, reist hij eerst naar Bonn, waar hij drie weken zal verblijven om eindelijk
Karl Barth persoonlijk te leren kennen …
Wordt vervolgd
Ds. Bert L. van der Woude
