Deel 1
Dietrich Bonhoeffer werd geboren in de maand februari van 1906. Zijn familie woonde in Breslau dat nu in het zuid-westen van het huidige Polen gelegen is, ruim driehonderdvijftig kilometer van Berlijn. Op 4 februari kwam Dietrich samen met zijn tweelingzusje Sabine ter wereld en die twee hadden een sterke band met elkaar. Tijdens de dienst op oudejaarsavond vertelde ik al hoe hij zich samen met zijn zusje een voorstelling probeerde te maken van het woord ‘Eeuwigheid’. Het spel groeide uit tot een ritueel en hielp hen hun hoofd leeg te maken door zich op het woord te concentreren. Sabine vond het woord ‘lang en gruwelijk’. Dietrich vond het majesteitelijk. Hij noemde het een ontzagwekkend woord. Toen de tweelingen ieder een eigen kamer kregen bedachten ze een code om het ritueel te vervolgen. Dietrich klopte zachtjes op de muur als waarschuwing dat het weer tijd werd voor gedachten over de eeuwigheid. Ieder klopje op de muur betekende een nieuwe ingeving over dit plechtige thema. Ze hielden het ritueel vol tot de ‘finale stilte’. Voor Dietrich gaf het spel een veilig gevoel en bescherming tegen het kwaad. Zo herinnert Sabine zich later het vroege begin van hun kindertijd en wat haar broertje toen al bezighield.
Biografie
Nu we in 2020 stilstaan bij 75 jaar bevrijding is er hernieuwde aandacht voor Bonhoeffer. In 1945 kwam er een einde aan zijn leven. Op 9 april van dat jaar werd hij na twee jaar gevangenschap opgehangen in het concentratiekamp Flossenbürg, nauwelijks een maand voor de capitulatie van Nazi-Duitsland. Zijn brieven uit de gevangenis maken nog steeds diepe indruk. Het gedicht ‘Door goede machten trouw en stil omgeven’ (Lied 511 in het nieuwe Liedboek) stuurde Bonhoeffer mee in de voorlaatste brief aan zijn ouders.
In deze reeks artikelen volg ik (op dezelfde manier als de Lutherbiografie) zijn leven op de diverse plaatsen waar hij gestudeerd en gewerkt heeft en vraag aandacht voor de belangrijkste thema’s uit zijn theologie.
Actueel
Veel van wat Bonhoeffer schreef wordt nu pas begrepen en heeft een hoge mate van actualiteit. Er is veel over hem geschreven en ook dit jaar verschijnt er een aantal nieuwe publicaties en herdrukken. Een kenner van het werk van Bonhoeffer durf ik mij zelf niet te noemen. Voor mij is hij een boeiende aanvulling op wat ik over Luther leer. Luther was voor Bonhoeffer belangrijk maar niet in historisch opzicht. In zijn theologie gaat het niet om het verleden, maar om wat het hier en nu betekent.
In dit Bonhoefferjaar dat in het teken van 75 jaar bevrijding staat neem ik de kans te baat om Bonhoeffer mijn geestelijke begeleider te laten zijn. In het Kerkjournaal zal ik daar verslag van doen in de hoop dat zijn leven en werk meer mensen sticht dan mij alleen.
Burgeridealen
Bonhoeffer kwam uit een grootburgerlijk gezin. Zijn vader Karl Bonhoeffer was hoogleraar Psychiatrie. Eerst in Breslau, later in Berlijn. Dietrich’s moeder, Paula von Hase was de dochter van een dominee, Karl Alfred von Hase, die de zoon was van de beroemde hoogleraar kerkgeschiedenis Karl August von Hase uit Jena.
De moeder van Paula von Hase, gravin Clara von Kalckreuth stamde uit een Pruisische familie die een aantal kunstschilders heeft voortgebracht. Zij heeft nog pianoles gekregen van Clara Schumann en Franz Litszt.
Burgeridealen bepaalden Bonhoeffers leven net zozeer als moed om de samenleving te hervormen. Naast respect voor de traditie van geleerdheid was er ook de liefde voor de schone kunsten. Wie zijn leven volgt zal de invloeden telkens opnieuw ontdekken.
Jeugd
Dietrichs vader was een sterke persoonlijkheid, die belang hechtte aan zelfbeheersing. Hij had een hekel aan wat maatloos, ongedisciplineerd of overdreven was. Loos geklets stoorde hem. Zijn kinderen (Dietrich had vier broers en drie zussen) mochten aan tafel alleen maar iets zeggen als hen gevraagd werd wat ze die dag hadden meegemaakt. Toch hielden ze veel van hun ouders, ook omdat ze wisten waar ze bij hem aan toe waren.
Dietrichs moeder hechtte meer waarde aan relaties en gevoel. Ze had een grote levensmoed, sprak op een natuurlijke manier, levendig en vol temperament. Het kon haar weinig schelen wat anderen van haar dachten. Ze handelde naar wat zij goed en rechtvaardig vond. Talrijke hulpen hielpen de moeder bij de huishouding en bij het onderricht van haar kinderen, die thuis les kregen. Het godsdienstonderricht verzorgde Dietrichs moeder zelf. Ze bad aan tafel en s’ avonds voor het naar bed gaan en vertelde haar kinderen de Bijbelse verhalen. Naar de kerk ging de familie echter maar zelden.
Wordt vervolgd
