Wie in de maand december in Wittenberg aankomt en zich naar het Marktplein in het centrum van de stad begeeft zal een kerstmarkt aantreffen zoals in die in veel Duitse steden populair is.
Ook in Wittenberg ziet men men talloze kraampjes met ambachtelijke kerstversierselen en zoetigheid in vele varianten. Mensen staan in groepjes gezellig met elkaar te praten en worden warm van een beker glühwein. Ondertussen klinken bekende kerstliederen. Hoe was dat in de tijd van Luther? In deze kersteditie van het Kerkjournaal onderbreek ik de reeks over het leven van Luther en beschrijf de ervaringen van Maarten Luther met het kerstfeest en de gebruiken die er in zijn tijd bij horen. Uiteraard hoort daar ook de betekenis bij die het feest voor hem heeft.
Advent in Mansfeld
Net zoals nu met Sint Maarten trekt Luther als kind met zijn kornuiten op ‘strooptocht’ door Mansfeld. Later vertelt hij zijn studenten in Wittenberg tijdens een college hoe hij met andere jongens van huis naar huis gaat en liederen zingt. Zij krijgen kleine cadeautjes, soms wat geld en als het meezit zelfs een braadworst. De liederen die ze zingen horen bij advent en de kleine Maarten heeft ze ongetwijfeld van zijn moeder geleerd. Als geschenken zijn er noten en zoetigheid, maar ook uit hout gesneden speelgoed. Misschien wel een vogelfluitje, dat archeologen later zullen vinden in Mansfeld.
Kerst in Erfurt
Met de vele kerstdiners van tegenwoordig moeten sommigen na de feestdagen hun buikriem een gaatje losser doen. Dat overkomt Luther niet in zijn tijd als monnik in het klooster van de Augustijner Eremieten in Erfurt. Op weg naar het kerstfeest wordt er gevast, wat overigens de vreugde voor Luther niet uitdooft.
Op de zaterdag voor de eeste advent luidt de huidige geloofsgemeenschap van de Augustijnerkerk in Erfurt met bazuingeschal de adventstijd in. De kerk wordt sober maar met liefde versierd. Dennengroen wordt aangebracht, er zijn adventskransen en de kribbe wordt opgesteld. Luther zou zich er over verbazen. In zijn tijd wisselt hooguit de kleur. Het paars van advent wordt zichtbaar in de doeken over het altaar en er branden meer kaarsen. Deels is dat om de kou te verdrijven. Vasten betekent één maaltijd per dag. Dat is het middagmaal. Ontbijt is er niet en uiteraard geen vlees bij het middageten. Vermoedelijk eet Luther gerstepap en groentebrij. Het zwijggebod is iets soepeler en als het kerstfeest komt vieren ze dat in meerdere diensten zoals op alle andere dagen.
Luther leert er de kerstliederen kennen die hem lief worden en die hij later zal vertalen zoals ‘Veni redemptor gentium.’ Een lied dat nog steeds wordt wordt gezongen:
Kom tot ons de wereld wacht,
Heiland kom in onze nacht,
licht dat in de nacht begint,
kind van God, Maria’s kind.(Lied 433 uit het nieuwe Liedboek)
Kerstmarkt in Wittenberg
Tegenwoordig kijkt Luther vanaf zijn sokkel neer op het vertier tijdens de kerstmarkt. Maar gaat hij er tijdens zijn leven ook naar toe? Dat is niet onmogelijk want vijfhonderd jaar geleden wordt op dezelfde plaats al een kerstmarkt gehouden. Die ziet er wel totaal anders uit dan nu. Alles wat op de markt verkrijgbaar is wordt afgestemd op kerst en dient ter bezinning. Er zijn waren die men tijdens de rest van het jaar niet te zien krijgt en die worden ingevoerd uit verre landen, zoals Italië en Spanje. Keurvorst Ernst en Hertog Albrecht geven in 1468 toestemming aan de Wittenbergers om een achtdaagse kerstmarkt te houden. Dat is iets bijzonders in vergelijking met andere markten en veel mensen uit de wijde omgeving trekken hiervoor naar Wittenberg. Luther heeft 35 jaar in Wittenberg gewoond en deze markt zal aan hem niet voorbijgegaan zijn. Hij weet in ieder geval dat je er goed terecht kunt voor het zoeken van een kerstcadeau. Luther schrijft in een brief aan zijn vrouw Käthe dat hij tijdens zijn reis er niet in is geslaagd cadeautjes te kopen voor de kinderen en vraagt haar om naar de kerstmarkt te gaan en daar iets voor hen uit te zoeken. Dan komt hij niet met lege handen thuis.
Sinterklaas
Luther is bekend met het Sinterklaasfeest al heeft hij er geen hoge dunk van. Dat hangt uiteraard samen met zijn kritische houding ten opzichte van heiligen. Niettemin bestaat er een ‘Sinterklaasrekening’ van zijn hand. Het stuk papier is elf centimeter breed en dertig centimeter lang. Wie het origineel wil zien moet naar het staatsarchief in Dresden. Op het het vergeelde blad staan 130 uitgavenposten vermeld en met de post ‘Geef geld’ bedoelt Luther dat Katharina op de Nicolaasmarkt geschenken moet kopen voor het personeel. Op het feest van Sint Nicolaas gaan echter de meeste (veelal kleine) geschenken naar de kinderen. Als ze zich goed gedragen krijgen ze wat lekkers, maar zo niet dan krijgen ze geen appels maar een paardenvijg.
Geschenken met Kerst
Liever dan bij het Sinterklaasfeest geeft Luther geschenken met kerst. Dat is het grote verschil met zijn collega reformatoren in Zürich en Genève. Zwingli en Calvijn hebben de feesten afgeschaft en bij hen valt er niets te schenken. Calvijn raadt zelfs aan om met Kerst over de woestijntocht van het volk Israël te preken om zo het kerstsentiment geen kans te geven. Bij Luther ligt dat anders. Hij is van zichzelf royaal en geeft graag. Daarom verlegt hij het geven van cadeaus naar Kerst.
Het Christuskind staat in het middelpunt en geeft vreugde die gevierd mag worden. Daar mogen vooral de kinderen van meegenieten. In 1531 vraagt Luther aan zijn dochter Magdalena wat ze graag van het Christuskind wil krijgen. Zij is dan twee-en-een-half jaar oud. We weten hierdoor dat vanaf die tijd in huize Luther kerstgeschenken worden gegeven. Dat kinderen er voor Luther toe doen blijkt uit het kerstlied dat hij speciaal voor kinderen gemaakt heeft.
Ik ben een engel van de Heer,
daal uit de hemel tot je neer
en breng een nieuwe en mooi verhaal
dat ik vertel in mensentaal.O kindje Jezus lief en zoet,
spreid U een bedje in mijn gemoed
en blijf bij mij in lief en leed,
zodat ik Heer, U nooit vergeet.Dan ben ik vrolijk en gerust
en zing en spring naar hartelust.
Mijn wiegelied krijgt dieper klank:
en psalm van hulde, lof en dank(Lied 469: 1, 13 en 14 uit het Nieuwe Liedboek)
Zo maakt Luther van het kerstfeest een familiefeest dat mensen mild en vrijgevig wil stemmen.
Luther en de kerstboom
Als symbool van dit familiefeest kennen we kerstboom, die met lichtjes, kerstballen, slingers en engelenhaar is versierd. Er bestaan afbeeldingen waarop Luther met zijn gezin rondom de kerstboom zit en er wordt beweerd dat hij de uitvinder van de kerstboom is. Hoewel er een paar notities bestaan uit de tijd van Luther waarin kerstbomen genoemd worden wordt het huidige gebruik voor het eerst waargenomen in de Elzas in het jaar 1605. Daarna komt de boom in zwang bij protestantse gezinnen, al hebben de volgelingen van Calvijn daar de nodige moeite mee. Katholieken spreken spottend over een kerstboomgeloof, maar in de 19e eeuw wordt het gebruik oecumenisch.
God in een kwetsbaar kind
Het moge duidelijk zijn dat Luther het Kerstfeest een warm hart toe droeg en het als familiefeest met vreugde wist te vieren. Dat hij mild oordeelde over een aantal uiterlijkheden laat zien wat voor mensenvriend hij was al hechte hij niet veel waarde een uiterlijk vertoon. Van onze kerstdrukte zou hij vreemd hebben opgekeken. Voor hem was Kerst vooral belangrijk omdat God ter wereld komt als een kwetsbaar kind. Dat onderscheidt het Christendom van andere religies. Dat God uit ervaring weet van kwetsbaarheid, onmacht en lijden. Het kind van Bethlehem is daarmee Gods geschenk aan ons en maakt duidelijk dat we bij God begrip vinden voor hoe het met ons gaat en dat we er niet alleen voor staan. Dat is zonder meer het vieren waard!
