Maarten Luther, revel van genade
Deel 40
Van het huwelijks- en gezinsleven keren we terug naar de ontwikkelingen van de Reformatie en volgen Maarten Luther in zijn pogingen kerk en samenleving te hervormen.
In de Duitse geschiedenis zal 1525 altijd verbonden blijven met het neerslaan van de boerenopstand en de bestendiging van de macht van de vorsten. Toch betekent het huwelijk van Luther in datzelfde jaar een verandering in de keuze van zijn aandachtsvelden. Veel meer dan eerder schrijft hij over het dagelijks leven al blijft hij onverminderd gericht op de grotere samenlevingsverbanden. Hoewel de boeren teleurgesteld zijn en weinig meer zien in de kerk is de situatie in de steden heel anders. Daar komt een volksreformatie tot bloei en ontwikkelt zich tot een burgerlijke kerk die tot in de 17e eeuw populair blijft.
Dubbel verloren
Als na de boerenopstand de gemoederen tot bedaren komen en de orde weer is hersteld, lijkt Luther op het eerste gezicht als overwinnaar tevoorschijn te komen. Twee modellen van kerk en samenleving botsten op elkaar en het realistische model van Luther wint het pleit. In dat model worden het hemelse en aardse rijk uit elkaar gehouden in tegenstelling tot het model van Thomas Müntzer waar ze in elkaar overgaan. Het is echter de vraag of er werkelijk een winnaar is omdat beide modellen in het schemerduister terecht zijn gekomen. Müntzer heeft verloren omdat hij al te driest en met te weinig verantwoordelijkheidsbesef zijn mystiek-eschatologische visie heeft doorgedreven. Luther lijkt echter dubbel verloren te hebben. Zijn aanzien bij het volk is gedaald en zijn speelruimte bij de vorsten is een stuk minder geworden. Zijn verering door het volk heeft geleden onder zijn keuze voor de zaak van de vorsten en ook doordat hij in moeilijke tijden in het huwelijk is getreden. Hij viert feest terwijl er in de dorpen veel leed en verdriet is.
Politiek heeft Luther minder speelruimte omdat door Thomas Müntzer en de boeren gebleken is hoezeer zijn Reformatie de steun van de overheid nodig heeft. Hoewel hij zijn innerlijke onafhankelijkheid en geloof in Gods bestemming met hem nooit heeft verraden is dat een subjectieve vrijheid die binnen de politieke realiteit op grenzen stuit zodra ze tegen de belangen van de vorsten ingaat. Hun aanzien en zelfbewustzijn is door de overwinning op de boeren geweldig gegroeid en hun macht is in Duitsland voortaan een beslissende factor.
Ontnuchtering
Dat Luther de kant van de vorsten kiest is geen naïeve beslissing maar een bewuste politieke keuze waarmee hij het protestantisme voor ontsporingen probeert te behoeden.
Dat heeft echter een prijs. De band tussen de Reformatie en het landsbestuur is een vanzelfsprekendheid geworden. Na de onrust komt een tijd van consolidatie en daarbij is duidelijk hoe de machtsverhoudingen liggen. Waar Luther de ontwikkelingen richting geeft, gebeurt dat in de Evangelische stads- of landskerk onder het toeziend oog en bescherming van de overheid. Alleen binnen die verhoudingen hebben de kerken enige zelfstandigheid.
Dat de Evangelische kerk hiermee begrensd is doet de hoop afnemen op een universele Reformatie. Na het aanvankelijk optimisme volgt een tijd van ontnuchtering. Niet dat er niets veranderd is in het keurvorstendom Saksen of dat de keurvorst afstand heeft genomen van de Reformator. De omslag ligt vooral in Luther zelf. Zijn inschatting van de tijd waarin hij leeft is veranderd. Die maakt nog steeds deel uit van de heilsgeschiedenis waarin hij gelooft. Hij twijfelt niet aan zijn theologie of aan Gods weg met hem. Maar zijn beleving van de tijd is beperkter in horizon geworden. Vervlogen is de zekerheid dat het evangelie zich met rasse schreden baan zal breken in de wereld en tot vervulling zal komen.
Met grote persoonlijke inzet heeft Luther de chaos het hoofd geboden. Wanneer hij in de maand april van 1525 in het centrum van de boerenopstand in Thüringen zijn preken houdt, maakt hij voor het eerst mee dat er met hoon en spot wordt gereageerd.
Een moment lang denkt hij dat door toedoen van de opstandelingen de Boze de wereld in zijn greep heeft en dat de kans op een evangelische vernieuwing van de wereld verkeken is.
Pessimisme
Een soort pessimisme neemt bezit van Luther waaronder zijn wereld- en mensbeeld danig te lijden heeft. De onstuimige Luther met Eleutherius als strijdnaam is na zijn jeugdige en middelbare jaren veranderd in een realistische en pessimistische oude man. Eerder hoopte hij dat zijn herontdekking van het evangelie de wereld zou veroveren en iedereen voor zich zou winnen, zelfs de joden. Dat dit niet eerder was gebeurd komt door de kwade praktijken van de paus. Als die eenmaal een halt zijn toegeroepen zal de wereld veranderen en het ware evangelie zichtbaar worden voor alle mensen. Satan weet zich echter in Rome en middels de boeren krachtig te weren en lijkt een succesvolle aanval te doen op het herontdekte evangelie. Daardoor is een spoedige hervorming van de christenheid niet meer te verwachten. Dat is de reden waarom Luther zich concentreert op het gebied waar hij woont. Uit die territoriale concentratie zal het Duitse protestantisme zich ontwikkelen en de vorm aannemen van de landskerken die tot op vandaag hun invloed hebben behouden.
Portetten
De verandering van de jonge in de oude Luther is ook te zien in de portretten die van hem zijn gemaakt. Als eindveertiger lijkt hij in zijn optreden en voorkomen meer en meer een monument van zichzelf te worden. Stabiel als een bronzen rots. Dat beeld kan bij menigeen opkomen die ziet hoe de Lutherportretten uit deze jaren een steeds steviger lijf laten zien. Behalve in zijn voorkomen wordt zijn pessimistische wereldbeeld zichtbaar in zijn theologie. Dit wordt mede uitgelokt door tegenstanders zoals Erasmus die hem ertoe dwingen tegentraktaten te schrijven. Luther moet duidelijkheid verschaffen over de onvrijheid van de menselijke wil. Dat is de donkere zijde van de medaille die als stralende voorkant aan zondige mensen de zekerheid van Gods genade laat zien.
Bij dit alles groeit het besef bij Luther dat hij met zijn universele benaderingswijze gefaald heeft. Een besef dat tegen het einde van zijn leven steeds sterker wordt.
Onvermoeibaar
Deze ommekeer in Luther stort hem – hoe ontnuchterend ook – niet in vertwijfeling of ledigheid. Integendeel, hij weet dat hij als Gods profeet hard moet blijven werken aan wat hij in 1517 begonnen is. Het terugbrengen van het evangelie in de samenleving blijft zijn taak waarvan hij zich onvermoeibaar kwijt. In ieder geval in de gebieden die daarvoor openstaan. Hij bouwt zijn theologie uit en bakent haar af tegen de kerk van Rome, die al lang tot een tegenoffensief is overgaan. Die afbakening geldt ook voor wie afwijkt binnen eigen kring zoals bij onjuiste opvattingen over de viering van het avondmaal. Luther doet dat in theoretische overwegingen en met praktische raadgevingen. Van allerlei kanten wordt er een beroep op hem gedaan en niets lijkt hem teveel…
Wordt vervolgd.
