Maarten Luther, rebel der genade
Deel 39
“Ik zou mijn Käthe niet voor Frankrijk of voor Venetië willen ruilen omdat God haar aan mij geschonken en mij aan haar gegeven heeft.” Aldus Luther in één van zijn tafelgesprekken en daaruit kunnen we opmaken dat hij het zeer met haar getroffen heeft. Dit verstandshuwelijk houdt voortreffelijk stand en misschien nog wel beter dan menig liefdeshuwelijk uit latere romantische tijden. Natuurlijk zullen er spanningen geweest zijn. De trots die Luther laat blijken over het ondernemerschap van zijn vrouw is niet zomaar gekomen. Käthe heeft moeten vechten om alles voor elkaar te krijgen en moet haar man vaak duidelijk maken dat de dingen niet vanzelf gaan. In haar ogen is hij te makkelijk en neemt allerlei praktische zaken te snel voor lief. Niettemin zijn Maarten Luther en Katharina von Bora tot een voorbeeld uitgegroeid voor protestantse predikanten en hun partners en niet alleen voor hen. Het huwelijk dat voorheen beperkt bleef tot de adellijke kringen wordt nu als levensverbintenis bij iedereen populair tot ver over de grens van het protestantisme.
Zorgzame vader
Het mooiste huwelijksgeschenk vindt Maarten Luther echter de kinderen. Dat steekt hij niet onder stoelen of banken en schrijft enthousiast: “Ik heb kinderen en die heeft geen enkele pauselijke theoloog.” Hij is een heel zorgzame vader, die als hij onderweg is niet alleen brieven aan Käthe schrijft, maar ook aan zijn kinderen. In die brieven vertelt hij hen vaak een mooi verhaal. Wanneer hij weer thuiskomt neemt hij snoep en speelgoed voor hen mee. Drie zonen en drie dochters brengt Katharina in slechts acht jaar ter wereld.
‘s Avonds mogen de kinderen bij het grotere gezelschap van huisgenoten aanwezig zijn en hun vader vindt tijd om zich met hen bezig te houden, want “als we kinderen willen opvoeden dan moeten we met hen kinderen worden.” Dat is zijn overtuiging en daaruit blijkt hoe serieus hij probeert zijn kinderen te begrijpen. Overdag moet hij wel eens streng zijn als ze hem tijdens zijn werk storen: “Wanneer ik zit en schrijf dan loopt onze hond Tölpel over mijn brieven en mijn Hansje zingt een liedje voor me. Wanneer hij dat te luid doet, moet ik wel eens tegen hem uitvaren. Hij zingt dan wel door maar doet het wat zachter en voorzichtiger”. Ook deze strengheid klinkt milder dan je voor die tijd zou verwachten. We weten dat hij zijn kinderen nooit zo geslagen heeft als zijn eigen vader dat deed. Niettemin is de volgorde voor Luther duidelijk. Eerst komt God, dan de keurvorst, vervolgens de man, na hem de vrouw en tenslotte de kinderen.
Hansje
Maar Hansje (Johannes), het oudste kind, baart zijn ouders zorgen omdat hij thuis niet zo goed kan leren. Ze sturen hem dan naar de beste school in de omgeving die ze kunnen bedenken. In Torgau komt hij onder hoede van meester Marcus Crodel, bij wie hij Latijn, grammatica en goede manieren leert. Maar dan wordt zijn jongste zusje Lene ernstig ziek. Zij werd als derde kind geboren na de dood van de kleine Elisabeth, die haar eerste verjaardag niet mag beleven. De Luthers roepen Johannes terug naar Wittenberg om dat Lene hem zo graag wil zien. “Ze verlangt er zo naar haar boer te zien dat ik wel een wagen moet sturen. Zoveel houden ze van elkaar”, schrijft Luther aan Marcus Crodel.
“Laat hem met die wagen hierheen vliegen, maar vertel hem niet waarom. Misschien wordt Leentje wel weer wat beter als ze hem ziet.”
Ontroostbaar
Helaas gebeurt dat niet. Magdalene sterft op dertienjarige leeftijd in de armen van haar vader. Niet in die van haar moeder, want zij wil de pijn die haar overvalt niet laten zien aan haar stervende kind. “Käthe was in dezelfde kamer maar iets verder van het bed vanwege haar verdriet,” schrijft Luther. Al bij de dood van Elisabeth, die acht maanden is als ze sterft, ondervindt de vader grote droefheid, waarover hij enigszins verbaasd schrijft: “Dat had ik van te voren niet gedacht, dat het hart van een vader zo ontroerd kan raken door een kind”. Maar bij de dood van hun lievelingsdochter Lene zijn beide ouders zo ontroostbaar dat “zelfs de gedachte aan het sterven van Christus niet helpt zoals het toch zou moeten”. Bij de rouwdienst valt Maarten Luther op zijn knieën en huilt bitter. Naast Johannes zijn er nog drie jongere kinderen in huis, Martin en Paul en de jongste dochter Margarethe. Zij zullen hun ouders in de loop van de tijd troost geven.
Ongelijkheid
Het zal hierna nog maar vier jaar duren voordat Luther zelf sterk in gezondheid afneemt en zijn vele kwalen hem uiteindelijk steeds dichterbij de dood brengen. Hoe Käthe daar mee om is gegaan is iets voor later in deze biografie.
Nu blikken we na alles wat hier over haar geschreven is terug op de jonge vrouw die we in het klooster Mariatroon hebben ontmoet. Ze droomde toen met de andere nonnen over vrijheid en avontuur. Hebben ze hun voorstellingen, wensen en verlangens kunnen verwerkelijken? Bij Katharina krijgen we de indruk dat dit zo is. Aan de zijde van Maarten Luther heeft ze voor een groot deel zelf mogen bepalen hoe ze haar leven en werk wilde inrichten en dat is haar ook gelukt.
Voor de ongelijkheid die er in hun relatie bestaat heeft ze vermoedelijk geen oog gehad.
Hoe zou dat ook kunnen in de tijd van toen? De rol van vrouwen binnen de kerk werd immers verregaand bepaald door de woorden van de apostel Paulus (Luthers grote inspiratiebron) dat vrouwen moeten zwijgen in de gemeente. Als ze iets willen weten moeten ze het thuis aan hun man vragen. Het zal nog een hele tijd duren – en wellicht heeft Katharina daar haar steentje aan bij gedragen – totdat mannen en vrouwen zich op gelijkwaardige wijze kinderen van God voelen. Dat ze zien dat Jezus zich graag met vrouwen omringde omdat hij hun gezelschap waardeerde. Toch zal het nooit makkelijk zijn een patriarchale instelling die duizenden jaren heeft geduurd te veranderen. Daarvoor steekt het te diep in wie mensen zijn. Ook Luther verzet zich niet tegen de patriarchale overheersing van vrouwen door mannen, terwijl hij toch uniek is in wat hij op dat gebied allemaal ter discussie stelt.
Emancipatie
Heeft de Reformatie de vrouwenemancipatie bevorderd? Misschien in andere tijden dan die van Luther. Dan zou hij zich er ongetwijfeld sterk voor hebben gemaakt. In zijn tijd en de bijna vier eeuwen daarna zijn vrouwen vooral gebleven wat ze altijd al waren, namelijk dienstbaar en dat vooral in praktische zaken. Het zal nog lang wemelen van Lutherse familie-idylles die de patriarchale orde eerder versterken dan bekritiseren. Dat is te zien op het schilderij van Gustav Spangenberg uit de 19e eeuw (zie deel 38). Luther staat als huisvader in het midden en bespeelt de luit. Käthe zit wat terzijde met een kind op haar schoot voor de kachel of op andere afbeeldingen voor een versierde kerstboom die ten tijde van Luther nog helemaal niet bestond. Niemand stoort zich daar echter aan want het motief is geliefd en er zijn duizenden ansichtkaarten van verstuurd. In veel protestantse pastorieën probeert men lange tijd dit beeld te benaderen.
Van daaruit valt te begrijpen dat de vrouw in het ambt lange tijd geen thema is geweest in de protestantse wereld. Dat is gelukkig aan het veranderen, al laaien de gemoederen ook nu nog steeds hoog op (b.v. in de huidige discussie hierover in de vrijgemaakte kerk).
Misschien helpt het dat Luther in zijn “Herr Käthe” aan de wereld heeft laten zien waartoe vrouwen in staat zijn.
Had men Käthe als predikant beroepen dan was het haar ook gelukt.
Wordt vervolgd…
