Maarten Luther, rebel der genade
Deel 35
Katharina vindt een onderkomen in het huis van de schilder Lucas Cranach. Hier kan ze zich nuttig maken en raakt bevriend met Barbara Cranach, geboren Brengbier (1485- 1540). De banden tussen de familie Luther en de familie Cranach zijn sterk. Ze zijn doopouders van elkaars kinderen. Beide families bekleden een belangrijke positie in de samenleving en hun huizen worden een trefpunt voor allerlei geleerden en andere beroemdheden, die graag op bezoek komen.
Katharina van Bora belandt hier nu middenin en maakt kennis met de Deense koning Christiaan II, die zich verjaagd uit eigen land in ballingschap bevindt. Hij schenkt haar uit verering een gouden ring. Maakt hij haar het hof? Heeft zij oog voor hem? Misschien, maar zulke gedachten mag ze natuurlijk niet toelaten, want de koninklijke Deen is nog steeds getrouwd.
Een minnaar
Veel interessanter is een andere jongeman, die ze bij de familie Cranach leert kennen en die haar zeer bevalt. Het is de voormalige Wittenbergse student Hiëronymus Baumgartner, zoon van een rijke patriciër uit Neurenberg. Het lijkt erop dat hij de gevoelens van Katharina beantwoordt, die voor het eerst in haar leven hevig verliefd is. Maar dan reist de jongeman af en laat niets meer van zich horen. Katharina wordt bijna ziek van liefdesverdriet. De ouders van Hiëronymus Baumgartner zijn ontsteld over de verliefdheid van hun zoon en praten hem een huwelijk met een weggelopen non uit het hoofd. Zo luidt in ieder geval de veronderstelling en bovendien wat moet hij met een vrouw zonder bruidsschat, die zo arm is als een kerkmuis?
Luther maakt zich jaren later nog steeds vrolijk over deze ‘minnaar’, die zo snel zijn vlag streek. Hij schrijft hem in 1531 zelfs een briefje met een knipoog.*
Alleen Luther zelf
Maar dat is later. Nu moet hij een oplossing voor Katharina vinden en stelt haar een andere man voor, namelijk de veel oudere Wittenberger kanunnik Kaspar Glatz. Deze is echter een stuk minder aantrekkelijk en schijnt bovendien een mopperaar te zijn en nog gierig ook. Voor Katharina komt deze partij überhaupt niet in aanmerking. Haar ‘nee’ is heel stellig. Als ze al gaat trouwen dan in ieder geval met iemand die zij zelf ook goed genoeg vindt. Waarom Maarten Luther zelf niet? Dat denkt ze niet alleen, ze laat hem ook een briefje bezorgen van die strekking. Alleen hij zelf, doctor Martinus Luther komt in aanmerking. Alleen hemzelf wil ze trouwen, niemand anders.
Schandaal
Luther is verrast, daar heeft hij niet mee gerekend. Terwijl hij wel degene is die een pleidooi voert dat priesters, monniken en nonnen trouwen, kinderen krijgen en hen grootbrengen. Hij vindt dit voor God welgevalliger dan bidden in een klooster. Blijkbaar heeft hij deze mogelijkheid nooit op zichzelf betrokken. Hij is de veertig al voorbij, heeft meer dan de helft van zijn leven in kloosters doorgebracht en is gewend om alleen te zijn, althans zonder vrouw te leven. “Niet dat ik mijn vlees of geslacht niet merk, ik ben immers niet van hout of van steen”, schrijft hij in 1524 heel open over de moeite van het celibataire leven, maar aan trouwen heeft hij tot dan toe niet gedacht. En hij valt ook niet meteen op Katharina want ze lijkt hem trots en hoogmoedig, zoals hij zich later herinnert. Het is een etiket dat een zelfbewuste vrouw in de 16e eeuw vermoedelijk al snel opgeplakt krijgt.
Liever had hij de zachtaardige Ave van Schönfeld gehad, één van de zusters uit het klooster Mariatroon, die we al eerder hebben leren kennen (zie deel 33). Maar zij is al vergeven aan een apotheker uit Torgau.
Ook moet Luther terugdenken aan vroeger. Toen hij in het onweer terecht kwam en de heilige Anna beloofde om monnik te worden, was hij toen niet op de vlucht voor een gedwongen huwelijk? Zijn vader had immers al een vrouw voor hem gevonden. En nu komt zo’n brutaal wicht van 24 jaar bij hem en zegt: ‘Trouw met mij!’. Niettemin is hij onder de indruk van haar zelfbewuste aanpak. Al in het klooster heeft ze zich vol gezogen met zijn nieuwe denkbeelden en zij is degene die het initiatief heeft genomen en hem een brief heeft geschreven. Zij heeft alles georganiseerd. En nu is zij degene die de zestien jaar oudere Luther onverbloemd verklaart alleen hem te willen in plaats van af te wachten welke plannen hij voor haar heeft. Hij mag haar dan ‘trots en hoogmoedig’ noemen, waarschijnlijk is dat nu juist wat hem in haar aantrekt. En waarom ook niet?!
Daarmee stelt Luther opnieuw een daad, die in het hele rijk opschudding brengt: de weggelopen monnik en hoofd van de Reformatie huwt een weggelopen non. Wat een schandaal! Wat een reacties! Overal maakt het de tongen los.
Brieven
Hoe Katharina dit zelf verwerkt heeft weten we niet. We weten maar heel weinig over haar.
Luther mag in onze ogen de grote Reformator zijn en in de ogen van zijn Rooms-Katholieke tegenstanders een grote lastpak, toch hebben zijn denkbeelden over de gelijkwaardige positie van de vrouw nauwelijks weerklank gevonden. In ieder geval niet in die tijd. Was dat wel zo geweest, dan zouden bezoekers niet alleen maar opgeschreven hebben wat Luther aan tafel te berde bracht, maar ook de woorden van Katharina. Blijkbaar vond niemand het toen de moeite waard om woorden van vrouwen op te tekenen.
Daarom weten we zo weinig uit de eerste hand over Katharina en alleen via derden komt zij in beeld. Dat geldt ook voor andere vrouwen uit de tijd van de Reformatie en voor wat er terecht gekomen is van de overige ontvluchtte nonnen. Vergeleken bij hen heeft Katharina één voordeel. Omdat zij het leven deelt met Maarten Luther horen we uit zijn mond toch het nodige over haar. Verder leren we haar kennen door de vele brieven die hij haar schrijft. Van de brieven die Katharina aan haar man schrijft is nauwelijks één bewaard gebleven. Dat zij schrijft weten we uit Luthers antwoord. Hij heeft blijkbaar haar brieven niet bewaard, zoals zo veel andere dingen die hij niet de moeite van het bewaren waard vond. Hij komt al om in het papier en vindt geen tijd om al zijn brieven te ordenen. Hij wil zijn last niet verzwaren door veel te bewaren en hij peinst er niet over een secretaris in dienst te nemen. “Daar zou weer een pausdom uit groeien”, merkt hij fijntjes op.
In beeld
We kunnen dus alleen naar Katharina kijken door de ogen van Luther. En wij kijken op onze beurt als mensen die vijfhonderd jaar later leven.
Naast de pen van Luther is er gelukkig nog het penseel van Lucas Cranach. Hij is de schepper van het beeld, dat haar voor het nageslacht vastlegt. Hij behoort tot de intimi, die vaak bij de Luthers over de vloer komt. Hij is niet alleen een vriend en aanhanger van de Reformatie maar ook getuige bij het huwelijk tussen Katharina van Bora en Maarten Luther en hij wordt doopvader van hun eerstgeboren zoon Johannes.
Wordt vervolgd
*Tijdens de voorbereiding van de Luthertentoonstelling (2017) in Museum Catharijneconvent in Utrecht, waaraan mijn dochter Davita van der Woude haar medewerking verleende, kreeg ze dit briefje onder ogen. Het was niet veel meer dan een kattebelletje en het is een wonder dat het vijfhonderd jaar heeft overleefd en nu in een bibliotheek in Amsterdam wordt bewaard.
Luther schreef het briefje ter begeleiding van een doos met boeken. Hierin vraagt hij Hiëronymus Baumgartner de boeken aan iemand anders door te geven als bedankje voor een eerder verleende dienst. Het meest treffend is het naschrift: “Salutat te reuerenter Dominus mea Ketha”, of in het Nederlands vertaald: “U krijgt de eerbiedige groeten van mijn Heer Käthe”.
