Maarten Luther, Rebel der Genade
Deel 14
Kijken we nog kort naar de dagelijkse discipline van het kloosterleven. ‘s Middags wordt het getijdengebed voortgezet. Tijdens de noen om drie uur staat Christus centraal omdat hij volgens de overlevering op dit uur aan het kruis gestorven is. Om zes uur volgt de vesper (avondgebed). Om acht uur nuttigen de monniken de avondmaaltijd en besluiten de dag met de completen. Daarna wordt het doodstil in het klooster. Er heerst een absoluut zwijggebod.
Slechts eenmaal in de week, op vrijdag, is er tijd voor een bad. Bij alle gebeden moeten de monniken aanwezig zijn. Enkel de prior heeft het recht om een monnik van deze plicht te ontslaan, omdat er andere taken verricht moeten worden.
Zoektocht naar God
Hoe Maarten de tijd in het klooster heeft ondergaan is moeilijk te zeggen. Hij houdt voor zover wij weten geen dagboek bij en we moeten het doen met wat hij veel later schrijft als terugblik op het leven van toen. Dan heeft hij echter afstand genomen en zijn de verhalen in brieven en tafelredes gekleurd door afkeuring.
Ook hoe het Maarten te moede was en hoe zijn zoektocht naar God verloopt blijft een kwestie van interpretatie. Zijn eigen interpretatie achteraf en van anderen die proberen te peilen wat hem bezielt.
Even beroemd als omstreden is het boek van psycholoog en Freud-leerling Erik Erikson, ‘De jonge Luther’. Het is naar mijn gevoel te makkelijk om dit boek weg te zetten als te psychologisch, terwijl het een serieuze studie is naar één facet van de boeiende persoonlijkheid die Luther is. In zijn voorwoord beschrijft Erikson hoe hij op bezoek bij een vriend wiens vader dominee is, aan tafel het Onze Vader hoort bidden in het Duits van Luther en hoezeer hem de eenvoud en poëtische kracht ervan raken. Ook Lyndal Roper kiest in haar onlangs verschenen biografie voor een psychologische benadering. Beide boeken werpen licht op Luther zonder hem totaal te doorgronden en getuigen van ruimte en respect voor het geheim van wie hij als mens was. Met dit voorbehoud in gedachten is het de moeite waard om een poging tot verstaan te doen. Want hoe persoonlijk gekleurd ook, er zijn in het leven van deze jonge monnik dingen gebeurd, die de weg naar de Reformatie open hebben gezet en anderen blijvend inspireren.
Een les in nederigheid
Vroege biografen van Luther beschrijven zijn leven als monnik als een tijd van afbeuling. Maarten wordt gedwongen om vervelende huishoudelijke karweitjes te doen, zoals het reinigen van de latrines. Zelfs als hij al doctor in de theologie is geworden, wordt hij hier niet van gevrijwaard en stuurt men hem nog steeds op pad om te bedelen. Dit hoort bij het gevecht tegen de hoogmoed, waar men binnen de orde van de augustijner eremieten veel waarde aan hecht. Het is goed voor de voormalige rechtenstudent een lesje in nederigheid te ontvangen. Daarnaast zijn er lezingen die aangeven dat, naarmate Maartens taken in belangrijkheid toenemen, anderen voor zijn dagelijks levensbehoeften zorgen en hij op last van Johann von Staupitz zelfs een secretaris krijgt toegewezen.
Gehoorzaamheid, armoede en kuisheid
Uiterlijk verandert er veel bij de jonge monnik. Het duidelijkst zichtbaar is de tonsuur, het scheren van zijn kruin. Was hij rechten blijven studeren, dan zou hij goed passende, kleurrijke en comfortabele kleding hebben gedragen, die met het klimmen der jaren in stemmig zwart zou overgaan. Nu draagt hij een ruwwollen monnikspij, die de huid schuurt.
Hij legt de gelofte van gehoorzaamheid, armoede en kuisheid af en het contrast met vroeger is duidelijk. Zijn opvoeding in Mansfeld en ook zijn studententijd benadrukken mannelijkheid en als de eigen eer in gevaar komt of die van een geliefde, dan brengen vuisten of de degen snel uitkomst (denk aan het duel, waarin Maarten mogelijk in verwikkeld raakte, zie deel 7). De machtigste mensen in Mansfeld waren de rijksten en het krijgen van veel kinderen onderstreepte het succes.
In het klooster is geen enkel comfort. Tijdens de diensten in de winter gaat de koude Maarten in de botten zitten. Het strenge regime van vasten en bidden put hem uit en de vijftien jaren dat hij dit leven lijdt laten diepe sporen na, die zo schrijft hij later, zijn gezondheid aantasten. “Als ik dit niet gedaan had, zou ik gezonder en sterker zijn.” Later wanneer hij al lang geen monnik meer is, vindt hij het nog steeds moeilijk om op vrijdag vlees te eten, terwijl hij er van overtuigd is dat dit beter voor zijn gezondheid is.
Geen makkelijke weg
De keuze voor een leven van geestelijke en lichamelijke versterving is een bewuste en als Maarten zijn leven als monnik begint, doet hij dit met grote toewijding. De grote vraag is waarom een gelovig leven zulke strenge ascetische vormen aan moet nemen. Wat we tot nu toe van Maarten hebben gezien is dat hij een spontane, ijverige, hartelijke en impulsieve jongeman is. Het lijkt alsof hij het ongebreidelde in zijn leven wil leren beheersen en daarom kiest voor de strenge discipline van het klooster. Door tegen zijn vader in opstand te komen zegt hij nee tegen zijn mannelijke identiteit en de patriarchale macht die hij zal erven. In deze keuze zien we trekken van grote eigenzinnigheid en zelfs competitie. Het lijkt alsof hij iedereen in heiligheid wil overtreffen, zo zegt hij later zelf. Hieraan paart zich een zwaarwegend schuldgevoel, waarvan de oorsprong moeilijk te peilen is. Dit schuldgevoel vreet aan hem, maar ergens kan hij er ook niet zonder. Staupitz merkt een keer droogjes op dat voor Luther dit schuldgevoel even noodzakelijk is als eten en drinken. Het brengt Maarten in een staat van devotie, waarbij zelfhaat de weg lijkt te zijn om zo dicht mogelijk bij God te komen.
Kan dit werkelijk de bedoeling zijn?
